Lenguas bora-witoto

Lenguas bora-witoto
Región Amazonia peruana y colombiana
Países Perú Perú
ColombiaBandera de Colombia Colombia
Hablantes ~7400 (1999)
~18300 (2009)[1]
Familia Bora-Witototo-Andoque (?)
Subdivisiones Bora
Witoto-Ocaina

[editar datos en Wikidata]

Las lenguas bora-witoto (bora-witotoano o bora-huitoto) constituyen una familia de lenguas indígenas americanas formada por menos de una decena de lenguas. Se ha estimado en 5.400 años de diversificación lingüística, por medios glotocronológicos.

Clasificación

Lenguas de la familia

Las lenguas bora-huitoto constan de las siguientes lenguas:

  • Familia bora (borano, borán, mirañano, miraña)
    • Bora (bora-miraña) Perú; río Igará Paraná, Amazonas, Colombia; Amazonas, Brasil
    • Muinane (bora-muinane) alto Cahuinarí, Amazonas, Colombia; Perú
    • Miraña río Caquetá, Amazonas, Colombia.
  • Familia witoto (huitoto, huitotoano, witotó, witótoan, huitoto-ocaina)
    • Ocaina (okaina) Departamento de Loreto, Perú; Amazonas, Colombia
    • Nonuya (nonuña, nyonuhu, nononota, achiote, achote) Loreto, Perú; Peña Roja, Colombia
    • Murui-muinani (huitoto, bue, murui huitoto; código ISO 693-3: hux) Perú; Amazonas, Colombia; Amazonas, Brasil
      • Comprende cuatro dialectos:[2]
        • Nipode (nɨpode, nüpode, nüpode huitoto) Perú
        • Meneca (mɨnɨka, meneka, witoto muinane, minica huitoto, mɨnɨca) Amazonas, Colombia; Perú
        • Bue (bue, uitoto bue)
        • Mika (mɨka)
    • Coeruna (koeruna) Amazonas, Brasil ?? (†)
    • Coixoma (koihoma, koto, coto, orejón) Loreto, Perú ?? (†)

(†) = lengua muerta

Relación con otras lenguas

El andoque es una lengua clasificada normalmente como lengua aislada. Sin embargo, algunos autores han propuesto que está lejanamente emparentada con el bora-huitoto por lo que se ha propuesto la macrofamilia hipotética lenguas bora-witoto-andoque formada por tres ramas:

I. Familia bora
II. Familia witoto
III. Andoque

Fuera de esa propuesta, el proyecto de comparación sistemática ASJP[3]​ encuentra la mayor cercanía léxica del Bora-Witoto con las lenguas záparas,[4]​ sin embargo, dicha similitud podría deberse a razones accidentales o a préstamos léxicos y no es prueba en firme de parentesco.

Descripción lingüística

Aschmann (1993) proporcionó una reconstrucción fonológica y léxica del proto-bora-witoto. Sobre la gramática del idioma bora una buena referencia es Thiesen (1996) y sobre el witoto una referencia estándar es Minor y Loos (1963), también Wise (1999).

Comaparación léxica

La siguiente lista compara los numerales en cuatro lenguas bora-witoto:[5]

GLOSA Bora-Muinane Huitoto-Ocaina PROTO-
BORA-
WITOTO
[6]
Bora Miraña Muinane PROTO-
BORANO
[7]
Ocaina Murui Faai PROTO-
WITOTO
[6]
1 ʦʰane ʦʰane sááno *ʦaa-no tʲa- dahe dahé *tʲa(he) *ta-
2 mínʲéékʰii míñéékʰi míínokki *mina-kɨ hanaa mena mänahé *məna- *menai
3 pʰápʰiʔʧʰii maakʰíni [2] + [1] *ʦa-məna- hanããm dahe amani dahé amani *tʲa a-məni *ta-menai
4 iinee-
ʔoxʦʰitʰi
ʦʰanénáʔ-
péβahkʰáʦʰi
[2] + [2] ? nahĩ ʔxanó naga amaga nagamaga ? ?
5 ʦʰaʔoxʦʰitʰi ʦʰá-ʔoxʦʰi sa-ʔúse *ʦa-ʔuxʦe tʲa-ɸííɸoroʔ dabecuìro dabekuiro *tʲa-be-kwoido *ta+(?)
6 íʔoxʦʰitʰi + [1] gotzehihnwa xúúga-ʔuse-ti+[1] *-ʔuxʦe-ti+[1]+[1] anííra ɸátí enefebe-llimo
dacaì
énémé dahé *ane-be-tʲa ?
7 íʔoxʦʰitʰi + [2] zohógatigá xúúga-ʔuse-ti+[2] *-ʔuxʦe-ti+[2] [6] hanáámaʔ enefebe-llimo
menacaì
motöi kaima
dahé
*ane-be-mena ?
8 íʔoxʦʰitʰi + [3] rowiʦka xúúga-ʔuse-ti+[2]+[1] *-ʔuxʦe-ti+[1]+[2] atʲora biñ higaikai dahé ? ?
9 íʔoxʦʰitʰi + [4] zömötʰohʦa xúúga-ʔuse-ti
igéénemeʔexé
? nagaa-
häbäkuiro
? ?
10 pʰaʔoxʦʰikʰi
neβa
pʰáʔohʦʰíkʰi ɸa-ʔúsee-kki *pʰa-ʔuxʦe-ki hanãʔ ɸátí aiyoäna ? ?

Referencias

  1. Ethnologue:Statistical summaries
  2. Echeverri y Romero Cruz (2014): 137.
  3. ASJP offical page
  4. ASJP - World Language Tree
  5. Numerals in Bora-Witotoan languages (Rosenfelder's Metaverse)
  6. a b Aschmann, Richard P. (1993). Proto Witotoan. Publications in linguistics (No. 114). Arlington, TX: SIL; the University of Texas at Arlington.
  7. Seifart, Frank, & Echeverri, Juan Alvaro (2015). Proto Bora-Muinane. LIAMES: Línguas Indígenas Americanas, 15(2), 279 - 311. doi 10.20396/liames.v15i2.8642303

Bibliografía

  • Aschmann, Richard P. (1993). Proto Witotoan. Publications in linguistics (No. 114). Arlington, TX: SIL & the University of Texas at Arlington.
  • Campbell, Lyle. (1997). American Indian languages: The historical linguistics of Native America. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-509427-1.
  • Gordon, Raymond G., Jr. (Ed.). (2005). Ethnologue: Languages of the world (15th ed.). Dallas, TX: SIL International. ISBN 1-55671-159-X. (Online version: http://www.ethnologue.com).
  • Kaufman, Terrence. (1990). Language history in South America: What we know and how to know more. In D. L. Payne (Ed.), Amazonian linguistics: Studies in lowland South American languages (pp. 13-67). Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-70414-3.
  • Kaufman, Terrence. (1994). The native languages of South America. In C. Mosley & R. E. Asher (Eds.), Atlas of the world's languages (pp. 46-76). London: Routledge.
  • Swadesh, Morris. (1959). Mapas de clasificación lingüística de México y las Américas. México: Universidad Nacional Autónoma de México.
  • Echeverri, Juan Álvaro; Romero Cruz, Isabel Victoria (26 de septiembre de 2016). «Agonía y revitalización de una lengua y un pueblo: los Nonuya del Amazonas». Forma y Función 29 (2): 135. ISSN 2256-5469. doi:10.15446/fyf.v29n2.60192. Consultado el 25 de junio de 2023. 

Enlaces externos

  • Ethnologue:
    • Witotoan
    • Witotoan, Boran
    • Witotoan, Witoto
Control de autoridades
  • Proyectos Wikimedia
  • Wd Datos: Q179086
  • Wd Datos: Q179086