Galicyzmy w języku niemieckim

Galicyzmy w języku niemieckim – zapożyczenia z języka francuskiego, wyrazy obce w języku niemieckim pochodzące z języka francuskiego. Język francuski jest na drugim miejscu – za łaciną – wśród języków, z których do słownictwa niemieckiego przeszło najwięcej zapożyczeń[1][2].

Rys historyczny

Panująca w XIII wieku (okres średnio-wysoko-niemiecki) niemiecka kultura rycerska pozostawała pod wpływem rycerskiej kultury francuskiej, w związku z czym do kształtującego się dopiero języka niemieckiego przedostały się liczne zapożyczenia z języka francuskiego. Historycy języka odnotowali ok. 700 wyrazów pochodzenia francuskiego z tego okresu, ok. 180 z nich istnieje nadal we współczesnym języku niemieckim[3][4]. Zapożyczono nawet morfemy słowotwórcze, por. sufiksy (obecne formy): -ei (Partei), -ieren (halbieren)[3][5].

Kolejna fala zapożyczeń francuskich datuje się na okres od XVI wieku. Wiek XVII i XVIII to wielki wpływ francuskiej kultury, w tym kultury dworskiej Ludwika XIV na osłabione wojną trzydziestoletnią Niemcy. Wzorowano się na francuskim stylu życia, przejmowano zwyczaje towarzyskie, modę, kuchnię francuską[6]. Z kolei konflikty zbrojne między Niemcami i Francją spowodowały powstanie pewnej ilości galicyzmów w zakresie wojskowości. Język francuski był wtedy nie tylko źródłem nowych wyrazów/wyrażeń, językiem francuskim posługiwano się w dyplomacji i wśród wykształconej elity. Funkcjonował też jako język porozumiewania się w sytuacjach codziennych, często również w środowiskach mieszczańskich[7]. W 1750 roku francuski filozof Voltaire pisze z Poczdamu, że czuje się tutaj niczym we Francji. Tutaj używa się wszędzie języka francuskiego, a niemiecki jest tylko dla żołnierzy i dla koni[8].

Z zestawienia haseł ze Słownika Wyrazów Obcych (Deutsches Fremdwörterbuch) dla okresu XV - XIX wiek jednoznacznie wynika, że wśród języków źródłowych najwięcej poświadczeń nowych zapożyczeń wykazuje łacina przed językiem francuskim[9].

Przykłady galicyzmów

Galicyzmy w kolejności chronologicznej i z podziałem na działy tematyczne[10][11][6]:

XIII wiek

  • Abenteuer, Flöte, Harnisch, Lanze, Palast, Preis, Posaune, Stiefel, Tanz, Turnier

XV – XVI wiek

UBIÓR, OZDOBY

  • Galosche, Garderobe, Jacke, Juwel, Kapotte, Medaille, Pantoffel, Puder

KULINARIA

  • Appetit, Biskuit, Büfett, Frikassee, garnieren, Kompott, Melone, Serviette, Soße, Torte

WOJSKOWOŚĆ I MILITARIA

  • Artillerie, Bataillon, Defensive, Flanke, Fort, General, Kapitulation, Karabiner, Kommandeur, Kompanie

XVII-XVIII wiek

ŻYCIE TOWARZYSKIE

  • Bagatelle, Ball, Eleganz, Elite, Etikette, Fauxpas, frivol, Intrige, kokett, Kompliment, miserabel, Mode, nobel, Pedant, pikant, Promenade, räsonieren, Rendesvous, riskant, Sensation, vis-à-vis

ŻYCIE SPOŁECZNE

  • Attitüde, Clique, Eklat, Gruppe, kritisieren, Masseur, Niveau, Renommee, Skandal

NAZWY POTRAW

  • Aprikose, Bonbon, Bouillon, Champagner, Champignon, Delikatesse, Frikadelle, Gelee, Kaffee, Konfitüre, Kotelett, Limonade, Marinade, Marmelade, Omelett, Purée, Ragout, Roulade

ARCHITEKTURA

  • Balkon, Balustrade, Etage, Loge, Mansarde, Nische, Palais, Salon, Souterrain, Suite, Terasse

SZTUKA I MUZYKA

  • Atelier, Barock, Ensemble, Essay, Estrade, Genre, Kulisse, Medaillion, Menuett, Orchester, Ouvertüre, Porträt, Refrain, Regisseur

UBIÓR

  • Bijouterie, Bluse, Dekoletté, Dessin, Eau de Cologne, Frisur, Garderobe, Korsett, Kostüm, Krawatte, Parfüm, Toilette

RELACJE POKREWIEŃSTWA

  • Cousine, Mama, Neffe, Onkel, Tante

WOJSKOWOŚĆ

  • Aggression, Appell, attackieren, Bombardement, Bravour, Deserteur, Eskorte, Etappe, Front, Gendarm, Offizier, patrouillieren

A pod koniec XVIII wieku widoczny jest w języku niemieckim wpływ wydarzeń rewolucji francuskiej z 1789 roku:

  • Bürokratie, fraternisieren, Guillotine, Koalition, Kokarde. Komitee, liberal

XIX – XX wiek

POLITYKA

W XIX wieku, głównie w pierwszych dziesięcioleciach, przechodzą do języka niemieckiego wyrazy związane z polityką i ruchem robotniczym:

  • Attaché, Bourgeoisie, Chauvinismus, Claqueur, Expansion, kollaborieren, Loyalität, Proletariat, Reportage, Sabotage, Sozialismus

NAZWY POTRAW

  • Aperitif, Baguette, Camembert, Croissant, Dragee, Kroketten, Margarine, Mayonnaise, Menü, Nougat, Pommes frites

UBIÓR, OZDOBY

  • Accessoires, Brosche, Dessous, Jackett, Komplet, Konfektion, Kosmetik, Maniküre, Sandalette, Velours

INNE

  • Beton, brisant, Devisen, Enfant terrible, Equipe, Flair, Grand Prix, Hausse, Kabarett, Kader, Karambolage, Klischee, kolportieren, manuell, Marge, markant, Panne, Pose, prätentiös, Reklame, remis, Schick, Turbine, Varieté

Rodzaje zapożyczeń wśród galicyzmów języka niemieckiego

Wśród galicyzmów można wyróżnić wyrazy, które są co prawda bezpośrednimi zapożyczeniami z języka francuskiego, ale pośrednimi zapożyczeniami z innych języków, np. Kaffee < franc. < włoski < turecki < arabski. Z kolei Expansion to bezpośrednie zapożyczenie z francuskiego expansion, które jest zapożyczeniem od łacińskiego expansio[12].

Oprócz typowych zapożyczeń leksykalnych mamy do czynienia z kalkami leksykalnymi, a więc konstrukcjami, które są odwzorowaniem wyrazów/wyrażeń francuskich, np.:

Ausstellung (exposition), Halbwelt (demi monde), Hellseher (clair voyant), Kriegserklärung (déclaration de la guerre), Tagesordnung (ordre du jour), Auf Wiedersehen! (Au revoir!), Großmutter (grande mère)

Nie są rzeczywistymi zapożyczeniami z francuskiego – mimo francuskiej formy – takie wyrazy jak: die Blamage (franc. la honte), der Friseur (le coiffeur) – nie ma bowiem w języku francuskim analogicznych form.

Galicyzmy a puryzm językowy

Wpływy języka francuskiego na słownictwo niemieckie były intensywnie zwalczane przez niemieckich purystów w XIX wieku. Zastępowano galicyzmy w słownikach zniemczających (por. Campe), w tym w słownikach specjalistycznych, por. słownik z nazwami potraw Dungera/Lößnitzera (Deutsche Speisekarte) z roku 1888[13].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Elisa, Französische Wörter im Deutschen: Gallizismen [online], phase6 Magazin, 11 stycznia 2022 [dostęp 2024-03-03]  (niem.).
  2. ↑ RyszardR. Lipczuk RyszardR., Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – Historia i współczesność, Kraków 2014, s. 20–21 [dostęp 2024-03-03]  (pol.).
  3. ↑ a b NorbertN. Morciniec NorbertN., Historia języka niemieckiego, Wrocław 2021, s. 84 [dostęp 2024-03-03]  (pol.).
  4. ↑ PeterP. Eisenberg PeterP., Das Fremdwort im Deutschen, 2011, s. 57 [dostęp 2024-03-03]  (niem.).
  5. ↑ WilhelmW. Schmidt WilhelmW., Deutsche Sprachkunde. Ein Handbuch für Lehrer und Studierende, 1985, s. 146–147 [dostęp 2024-03-03]  (niem.).
  6. ↑ a b PeterP. Eisenberg PeterP., Das Fremdwort im Deutschen, Berlin – New York 2011, s. 58–59  (niem.).
  7. ↑ Peter vonP. Polenz Peter vonP., Geschichte der deutschen Sprache, Berlin – New York 2009, s. 100–102 [dostęp 2024-03-03]  (niem.).
  8. ↑ Peter vonP. Polenz Peter vonP., Geschichte der deutschen Sprache, 2009, s. 102  (niem.).
  9. ↑ PP. Eisenberg PP., Das Fremdwort im Deutschen, 2011, s. 86 .
  10. ↑ Rudolf Telling: Französisch im deutschen Wortschatz. Lehn- und Fremdwörter aus acht Jahrhunderten, 1987, s. 98–113.
  11. ↑ Friedrich Kluge (bearb. von Elmar Seebold): Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 23. erweit. Aufl. Berlin – New York 1999.
  12. ↑ Friedrich Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, 1999, s. 311.
  13. ↑ RyszardR. Lipczuk RyszardR., Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – Historia i współczesność, Kraków 2014, s. 178–182 [dostęp 2024-03-03]  (pol.).

Bibliografia

  • Peter Eisenberg; Das Fremdwort im Deutschen. Berlin etc.: de Gruyter, 2011. ISBN 978-3-11-023564-7.
  • Friedrich Kluge (bearb. von Elmar Seebold): Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 23. erweit. Aufl. Berlin – New York: de Gruyter, 1999.
  • Ryszard Lipczuk: Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – Historia i współczesność. Kraków: Universitas, 2014. ISBN 97883-242-2332-9.
  • Norbert Morciniec: Historia języka niemieckiego. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut, 2021. ISBN 978-83-7977-607-8.
  • Peter von Polenz: Geschichte der deutschen Sprache.10. Aufl. Berlin – New York: de Gruyter, 2009. ISBN 978-3-11-017507-3.
  • Wilhelm Schmidt: Deutsche Sprachkunde. Ein Handbuch für Lehrer und Studierende, 10. Aufl. Berlin: Volk und Wissen, 1985.
  • Rudolf Telling: Französisch im deutschen Wortschatz. Lehn- und Fremdwörter aus acht Jahrhunderten. Berlin: Volk und Wissen, 1987.