Wąsatka[5] (Panurus biarmicus) – gatunek niewielkiego ptaka osiadłego lub koczującego z rodziny wąsatek (Panuridae)[5][6][7], której jest jedynym przedstawicielem. Zamieszkuje Europę (przeważnie plamowo) oraz Azję od Morza Kaspijskiego i Azji Mniejszej na wschód przez Azję Środkową aż po północno-wschodnie Chiny. W Polsce nieliczny lub bardzo nieliczny ptak lęgowy niżu, częstszy na zachodzie kraju (tam lokalnie liczny)[8]; liczebność krajowej populacji szacuje się na 1800–2500 par[8][9].
P. biarmicus biarmicus – zachodnia, środkowa i południowa Europa do południowo-zachodniej Rosji, Bałkanów i zachodniej Turcji.
P. biarmicus kosswigi – południowo-środkowa Turcja.
Młode samceP. biarmicus russicus – wschodnio-środkowa i wschodnia Europa przez południową Rosję do północno-wschodnich Chin, Mongolii, Kazachstanu i środkowej Turcji.
Morfologia
Samica wąsatki (Anglia)
Wygląd
Upierzenie ogólnie ciepłobrązowe. Bardzo długi ogon i krótkie skrzydła. Dziób ostry, lekko wygięty, żółty. U dorosłych samców głowa i kark jasnoszare, a pod oczami szerokie, czarne pasy, przypominające wąsy (stąd nazwa[12]), które widoczne są z daleka. Skrzydła rdzawe, z czarnymi obrzeżeniami piór, natomiast samo obrzeżenie całego skrzydła jest białe. Pokrywy podogonowe czarne. Samice mają głowę płową z szarawym gardłem i bez „wąsów”. Młode w szacie juwenalnej podobne do samic, lecz z czarnym grzbietem, czarnym kantarkiem, czarnym obrzeżeniem ogona i w zależności od płci żółtym dziobem (u samców) i ciemnym (u samic)[12].
Pierzenie
Młode osobniki przepierzają się do szaty dorosłej w czerwcu-październiku[12].
Wymiary średnie
długość ciała: około 14,5–17 cm[13][14] rozpiętość skrzydeł: 16–18 cm[15] masa ciała: 11–20,8 g[13][14]
Ekologia i zachowanie
Jajo z kolekcji muzealnejPanurus biarmicus
Głos wąsatki nagrany w Norfolku w Anglii
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.
Biotop
Rozległe połacie trzcin na obrzeżach jezior i zarośnięte starorzecza.
Gniazdo
Znajduje się nisko nad wodą (zwykle od kilku do kilkudziesięciu cm nad wodą), umieszczone wśród trzcin, pałek lub turzyc. Ma postać głębokiego koszyka, zbudowanego z suchych liści trzciny oraz innych roślin i wyścielonego trzcinowymi kłosami i piórami[16]. Niektóre gniazda posiadają daszek, który zbudowany jest z podobnych materiałów co gniazdo (liści sąsiednich kęp turzyc, liści pałki i innych roślin szuwarowych). Gniazduje zwykle w większych grupach (kilka lub kilkanaście par), a gniazda niekiedy znajdują się 1,5 m od siebie[17].
Wysiadywanie jaj i opieka nad młodymi
Okres lęgowy u wąsatek może być bardzo wydłużony i trwać nawet 150 dni. Sezon lęgowy trwa od marca-kwietnia, a kończy w sierpniu-wrześniu[17]. Niektóre młode przystępują do lęgów w sierpniu-wrześniu tego samego roku, a pozostałe dopiero kolejnej wiosny[16].
Jaja i ich wysiadywanie
Dwa-cztery lęgi w roku – pod koniec kwietnia i w czerwcu. W zniesieniu 3–9[17] jaj o średnich wymiarach 18×14 mm, białych z rzadkimi ciemnobrązowymi plamkami i żyłkami. Ich wysiadywanie trwa od 10 do 13 dni i prowadzone jest przez zarówno samca, jak i samicę[16].
Odchów młodych
Młode karmione są karmione owadami i innymi bezkręgowcami. Pisklęta podczas karmienia ustawiają się w kolejce do pokarmu – jeśli pierwszy młody zostanie nakarmiony, przesuwa się w bok zgodnie z ruchem wskazówek zegara i wraca na koniec. Wnętrze dzioba u młodych posiada jasną plamkę, która ułatwia ich karmienie[17]. Młode opuszczają gniazdo po 12-13 dniach, ale przez jeszcze kilka dni są karmione przez rodziców. Niedługo potem stają się samodzielne[16].
Pożywienie
Wiosną i latem żywią się owadami oraz pająkami, natomiast jesienią i zimą zjadają nasiona trzcin, traw i innych roślin[16]. Przejście na dietę roślinną wiąże się z przystosowaniami anatomicznymi; na ścianach żołądka wykształcają się twarde płytki, które razem z połykanymi w tym czasie kamyczkami tworzą sprawny mechanizm służący do rozdrabniania nasion[17].
Status i ochrona
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje wąsatkę za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2020). Liczebność światowej populacji, wstępnie obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, zawiera się w przedziale 3–6 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji nie jest znany[4].
Na terenie Polski wąsatka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową[18]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)[19]. Zalecana ochrona biotopów lęgowych.
↑Panurus biarmicus, [w:] Integrated Taxonomic Information System(ang.).
↑Panurus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2012-08-02](ang.).
↑ abcBearded Parrotbill (Panurus biarmicus). IBC: The Internet Bird Collection. [dostęp 2012-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-03)]. (ang.).
↑ abcBirdLife International, Panurus biarmicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2021-1 [dostęp 2021-06-16](ang.).
↑ abcSystematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Panuridae des Murs, 1860 - wąsatki - Bearded reedling (wersja: 2017-03-25). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-11-25].
↑ abF. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Nicators, reedling, larks. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-11-25]. (ang.).
↑ abJohn H. Boyd III: Panuridae: Bearded Reedling. [w:] Aves—A Taxonomy in Flux: Version 3.11a [on-line]. John Boyd's Home Page. [dostęp 2020-11-25]. (ang.).
↑ abLudwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 677. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego nieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km², a bardzo nieliczny – 0,1–1 par na 100 km².
↑Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
↑Mały słownik zoologiczny. Ptaki. Przemysław Busse (red.). T. 2. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991. ISBN 83-214-0563-0. Brak numerów stron w książce
↑Ogoniatki (Paradoxornithidae) w: Multimedialna Encyklopedia Powszechna Edycja WIEM 2006, Young Digital Poland, 2006
↑ abcLarsL.SvenssonLarsL. i inni, Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Wydanie III, poprawione i zaktualizowane, Przewodnik Collinsa, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 360,261, ISBN 978-83-7763-647-3 [dostęp 2024-02-17].
↑ abC. Robson: Bearded Reedling (Panurus biarmicus), version 1.0. W: J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D. A. Christie & E. de Juana (redaktorzy): Birds of the World. Ithaca, NY: Cornell Lab of Ornithology, 2021. DOI: 10.2173/bow.bearee1.01. [dostęp 2021-06-16]. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑Panure à moustaches. [w:] Oiseaux.net [on-line]. [dostęp 2021-06-16]. (fr.).
↑ abcdeMichałM.RadziszewskiMichałM. i inni red., Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski: przewodnik ornitologa, Bełchatów : Warszawa: Fenix ; PZWL Wydawnictwo Lekarskie Sp. z o.o, 2022, s. 290, ISBN 978-83-65808-48-6 [dostęp 2024-02-17].
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
↑Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020. Brak numerów stron w książce
Bibliografia
Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Multico, 2007, s. 220-221. ISBN 978-83-7073-474-9.
Linki zewnętrzne
Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Panarus biarmicus (Wąsatka). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 8: Ptaki (część II). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 348–351. ISBN 83-86564-43-1.
Układ filogenetyczny na podstawie P. Mielczarek & M. Kuziemko: Aktualna lista ptaków świata (wersja: 2024-01-29). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego.